Пираҳа қабиласи – Бразилияда яшайдиган кичик халқ. Уларнинг ўзига хос овчилик маданияти ва сўзлашув тили жуда кўп олимларнинг эътиборини тортган. Пираҳа тили замонавий тилшунослик асосларига амал қилмайди, чунки унда узун гаплар тузиш қобилияти, сонлар, замонлар, ранглар тавсифи, яхлитлик (бутун, қисм) тушунчалари, қариндошлик тавсифлари мавжуд эмас. Қабилада санъат тушунчаси йўқ (улар ўзларини ҳеч қандай тарзда безашмайди), афсона ва дин, қабила бошлиғи йўқ, уйқу ритми йўқ. Улар озиқ-овқат тўпламайдилар ва оч қолгандагина ов қиладилар.

Улар ҳисоблашни билмайдилар. Масалан, улар учун бир дона балиқ – балиқ, иккита балиқ озгина, ўнта балиқ кўп. Улар шу ерда ва ҳозир яшайдилар – келажак учун режалар тузмайдилар. Ўтмиш улар учун ҳеч қандай маънога эга эмас. Улар соатлар, кунлар, тунларни, яъни кун тартибини билмайдилар. Улар оч қолганда овқатланадилар. Узоқ ухлаш кучни йўқотади, деб ҳисоблашади – куннинг исталган пайтида фақат ярим соатгина ухлашади. Аммо улар учун уйқу ўлимдек гап, яъни ухлаб туришгандан сўнг ўзларини бошқа одамга айланади деб ўйлайди. Шунинг учун қабила одамлари вақти-вақти билан исмларини ҳаёти давомида 7, 8 марта ўзгартирадилар. Уларнинг ҳар бир ёш учун ўз номлари бор. Яъни ўша ном билан аталган одамга қараб ким ҳақида гапираётганини тушунади – қариями, катта ёшли одамми ёки ўсмирми. Улар хусусий мулкдан бехабар ва замонавий маданиятли инсон учун қадрли бўлган ҳамма нарсага умуман эътибор бермайдилар, дунё аҳолисининг 99 фоизини қийнаётган ташвиш, қўрқув ва нотўғри қарашлардан бехабар. Улар ўзларини «тўғри одамлар» деб аташади, бошқалар эса «нотўғри». Пираҳалар ҳеч қаёққа бормайди, боришни истамайди ва бошқалар ҳам бизга керак эмас, деб ҳисоблашади.

Уят, айб, нафрат каби тушунчалар қабила аҳли учун мутлақо бегона. Агар Хааиохааа (исм) балиқни ушлолмаса, яъни тушириб юборса бу шубҳасиз ёмон, чунки ҳамма тушликдан маҳрум бўлди. Ва тушириб юборганнинг бунга нима алоқаси бор? У айбдор эмас. Агар Оахиока(бола) бошқа бир бола Коиахаани итариб юборса ва у қўлини синдириб олса ҳеч ким айбдор эмас. Жароҳатланган боланинг қўлини даволаш керак тамом вассалом. Агар чақалоқ онани эммаса, ташвишланишга ҳожат йўқ, демак у буни хоҳламайди. Ва нима учун у овқат сўрамаётгани ҳеч ким учун муҳим эмас. Болани овқатланишга мажбурламайди. Агар гўдак хоҳласа овқат сўрайди. Бу ерда ҳеч ким боласига ёки бошқага мажбур бирон нарсани ўргатмайди ва мажбурламайди, айбдор қилмайди. Пираҳа болаларининг ўйинчоқлари йўқ. Уларга ҳамма нарса мумкин – ҳайвонлар, ўсимликлар билан дўстлашадилар.

Агар Пираҳадан бирор одам оқ танли бегона одамни камон билан ўлдирса, демак уларнинг сувига тегмаслик керак. Агар оқ танлиларга Пираҳадаги бирор одам ножўя хатти-ҳаракат қилса марҳамат улар ҳам айбдорни ўлдиришсин.

Никоҳга келсак, эркак ва аёл бир-биридан рози бўлсалар, бирга яшайдилар. Агар эр уйга ўлжа олиб келмаса, хотин бошқа турмуш ўртоқни топишга ҳақли. Худди шундай, агар эркакнинг хотини боғ ишларини қилмаса ва балиқчилик билан шуғулланмаса, қариган ёки хунук бўлса, уни тарк этишга ҳақли. Яъни, уларнинг ҳар бири на уят, на пушаймон бўлмасдан ўзи хоҳлаганини қила олади. Бу одамлар доимо жилмайиб юришади, чарчоқ ёки тушкунлик уларга бегона. Оқ танлилар ривожланмаган ҳудудларга кириш, ўз қоидалари, урф-одатлари ва динларини ўрнатиш учун ҳаракат қилишган. Аммо ернинг бир чеккасида бир қабила бор, бу Пираҳа – унинг халқи ҳеч қандай таълимотга берилиб кетмайди, чунки бу фаолият уларга бефойда ва ниҳоятда ишонарсиз туюларди. Америкалик воиз, этнограф ва тилшунос Даниел Эверетт 1977 йилда Амазон ўрмонига Худо каломини тарқатиш учун келган. Аммо бунинг ўрнига, миссионер атрофдаги дунё билан шундай уйғунликда яшовчи одамларни учратдики эътиқод ҳақидаги тушунчалари ўзгарди ҳатто.

Бир куни ундан сўрашди: «Демак, Пираҳа оналари нечта фарзанди борлигини билишмайди?» У жавоб берди: «Улар фарзандларининг аниқ сонини билишмайди, лекин уларни исмлари ва юзларидан билишади. Уларни таниб олиш ва севиш учун болалар сонини билиш шарт эмас».

Пираҳанинг ўтмиш ва келаси замон шакллари йўқ. Бу ерда афсоналар, ривоятлар мавжуд эмас – қабила ҳақидаги хотира фақат энг қадимги тирик аъзонинг шахсий тажрибасига асосланади. Шу билан бирга, уларнинг ҳар бири минглаб ўсимликлар, ҳашаротлар ва ҳайвонлар ҳақида чинакам энциклопедик билимга эга – барча номлар, уларнинг хусусиятларини биладилар.

Улар объектив ва субъектив деган тушунчага эга эмас. Улар тушларини ҳақиқий ҳаётдан ажратмайдилар. Уйқу пайтида бошдан кечирган воқеалар, уйғонган пайтда бошдан кечирганлари каби муҳим ҳисобланади. Шундай қилиб, агар сиз ойда юрганингизни туш кўрган бўлсангиз, уларнинг нуқтаи назари бўйича, сиз ҳақиқатан ҳам шундай сайр қилгансиз. Пираҳалар ўзларини табиатнинг ажралмас қисми – ўрмон болалари деб билишади. Улар учун ўрмон мураккаб тирик организм бўлиб, чинакам ҳайрат туйишади ва ҳатто ундан қўрқишади. Одамлар наздида ўрмон тушунарсиз, ғалати нарсалар билан тўлдирилган ва ўша ғалати, сирли нарсаларнинг тагига етишни истамайдилар. Пираҳа одамлари технология бир томондан яхши, деб ҳисоблайди, бир томондан қадриятлар, анъаналар унутилишидан, ўзгариб кетишидан хавотирда.

Эверетт эслайди: «Мен уларда депрессия ёки меланхолия каби руҳий касалликларни учратмадим. Улар фақат бугунги кун учун яшайдилар ва бахтлидирлар. Бу ердаги одамлар айёрлик, шумлик, иккиюзламачилик, ёлғончилик, ўғриликни билмайдилар. Нарса талашиб курашмайдилар.

Улар кечаси куйлашади. Бу шунчаки завқ олишнинг феноменал даражаси – психотроп дориларсиз ва антидепрессантларсиз.» Эвереттнинг ҳайратлангани: дунё кезиб мулк ва нарсага қизиқмайдиган одамлар борлиги. Булар Пираҳа қабиласининг одамлари. Уларга нарса берсангиз яхши. Бермасангиз ҳам яхши. Пираҳа одамлари фақат эҳтиёжи учун керак нарсаларни олиб келишингизни сўрайди: гугурт, нина ип, кийим кечак, соат учун, фонус учун батарейка. Катта ва кўп нарса уларга қизиқ эмас.

Қабила аҳолисининг яна бир қизиқ хусусияти – шахсий мулкнинг йўқлиги. Улар фақат кийимларини ўзлариники деб ҳисоблашади, қолган ҳамма нарса ҳеч кимга тегишли эмас. Агар ҳозир, айни пайтда қармоқ керак бўлмаса, уни ерга қўяди ва энди у қармоқ эгасига тегишли эмас. Улар сиз берган нарса учун рахмат айтмайди, агар нарсангизни олиб қўйса кечирасиз ҳам демайди.

Чунки қабила хушмуомалалик туйғусини билмайди. Бу дегани улар бошқаларни ҳурмат қилмайди ёки ёмон кўради дегани эмас. Аксинча улар ўзларининг барча қабиладошларини яхши кўришади ва уларнинг атрофидагилар ҳам уларни кўришдан хурсанд эканлигига шубҳа қилмайдилар. Шундай экан, нима кераги бор ортиқча сўз айтиш!

Айтганча, сўзлар ҳақида. Пираҳа тили жуда содда ва ўрганиш ниҳоятда қийин. Унда фақат саккиз ундош ва учта унли бор. Аммо шу билан бирга, унда интонациянинг устуворлиги мавжуд – бошқа овоз тембрида айтилган бир хил сўз бутунлай бошқа тушунчаларни англатиши мумкин. Яқин вақтгача аҳоли «мен», «сиз», «у» олмошларини билишмас эди.

Ҳозирги вақтда Пираҳалар сони кўпайган. Улар ҳали ҳам деярли ўзлари учун уй қурмайдилар, балиқ тутадилар, майда ҳайвонларни овлайдилар ва деҳқончилик қиладилар. Қолган ҳамма нарсада улар табиатга таянадилар ва Пираҳа маданиятли дунёдан олган ягона нарса бу кийимдир. Аммо шунга қарамай бу қабила ниҳоятда ҳаётларидан мамнун.