Ma’rifatparvar hukmdor Muhammad Tarag’ay ibn Shohruh ibn Amir Temur – Mirzo Ulug’bek jahon sivilizatsiyasi va taraqqiyotiga bebaho hissa qo’shgan davlat va fan arbobi edi. Uning rivojlanishi shartli ravishta ikkiga bushish mumkin: birinchisi-davlat boshligi sifatida, ilmiy faoliyat sifatida. Uning har ikki faoliati ham kelgusi avlodlarga ibrat b o’lib kelgan.
In 1394 yilda Sultoniya shahrida, bobosi Amir Temurning harbiy yurishlar payida tavallud topgan.
Tarixga kura, mirzo Ulug’bekning tug’ilishi ham hosiyatli bulgan. Tarixchi Sharafiddin Ali Yazdiyning “Zafarnoma” asarid yozilishich, Amir Temur khuzuriga chopar kelib, Ulug‘bekning tug‘ilgani va munazzhimlar bu newara kelajakda ham olim, ham hukmdor blushini bashorat tutishni hushxabarini etkazgan. Sohibqiron hursandligdan Mordin kalaasi kamalini tukhtatib, uning khalqiga yuklangan tulovni bekor kilgan.
Turt yoshidan tarbiyasi, Muhammad Taragay bilan Amir Temurning oqila rafiqasi Saroymulxonim – Bibihonim shugullanadi.
Bolaligidan o’tkir zehniati, kuchli hotirasi, teran akli bilan saroidagi boshka bolalardan azhralib turgan Muhammad Taragaiga Ulug’bek, deb nom beradilar. Bu uning kelajagiga ishora edi.
Ulug’bek yoshligidanoq Mavlono Ahmad va Qo’zizoda Rumiy tasirida ulgaidi. bu uchun Ulug’bek yigirma yoshidayok olim sifatida taniladi. Olim ilmga bulgan alohid ehtiromi tufaili yangi usuldagi bilim maskanlari – maktab va madrasalar barpo kilgan.
Amir Temur vafotidan so’ng uning vorislari o’rtasida kurashlar ohirida saltanat markaziy qismlari saklab ko’rishga erishgan Shohruh Mirzo o’gli Ulubekni Movorounnahr va Turkistonga hukmdor qilib tayinlagan.
Ulug’ uzining qirq yillik hukmronligi davrida, milliy, davlat arbobi sifatida, beams marifat, ilm-fan arbobi va homiisi sifatida hham chuquur from koldirgan.
Ulug’bek uz vaqtida Samarqandda Registon hamda Guri Amir ansambl barpo etgan. Boshka tadqiqotchi olimlar katorida Ulug’bekning o’zi ham bu madrasalarning har birida xaftada bir maruza hqigan. Abu Tohir hozhaning “Samaria” whalebida axborot ma’lumotlarga kura, 1424-1 28 yil Ulug’bek tomonidan Samarqandda rasadhona- Bunyod etilgan rasadxonasi. Samarqanddagi Mirzo Ulug’bek kurdirgan rasadxonada katta er shari, globus bulgan. Unda iqlimlarning chegaralari, toglar, chollar, dengizlar va daryolar ku joylari. Binobarin, dunodagi globes Samarqand astronomlari yasashgan. Ulug’bekning o’limidan keyin u mutaassiblar tomonidan berilgan. Tarixiy manbalarning guvohlik berishicha, Ulug’bek Samarqandda soat 50 metr kuyoshi yasagan. Uch texnik soat ham saklanib kolmagan. Shaklid bulganning Rasadhona tsilindr. uning maydoni30.4 metr bo’lib, 3 qavatdan iborat edi. Diametri 46,40 metr bo’lgan ballon tashkil qilingan. Inshot Temurijlar davri me’morchiligi uslublariga kwra kad rostlagan. Uni qurishda alohid etiboradkhonaning seysmic mustakam bulishiga karatilgan.
1417 yilda Mirzo Ulug’bek falakiyatshunoslarni chorlab, astronomer zhadval jamoa va rasadkhona qurish haqidagi rezhalarni mukhokama qiladi. Kuzatuvlar shu yili boshlanib, 30 yildan song, yani 1447 yilda tugaidi. Barcha planetarning kuyosh atrophida ai chiqishi. Bu davrga kelib, “Zizhi” asari ham yozib tugatiladi. Rasadhonada bazi kuzatuvlarni oddiy kuz bilan, ham yangisiz o’tkazish imkoni bulgan. Mirzo Ulug’ astronomy maktabi hayotining yuki natizhasi b’lgan buyuk meros – “Zizhi zhadidi Kwragoniy” dan keyingi yuz yillar davomida faqat Sharq emas, beams g’arb mamlakatlari ko’plab yirik rasadhonalarining olimlakthnida dasturul-amal.
Ulug’bek vaqtida kupgina asarlar arab va force tilidan eski uzbek tiliga tarjima qilingan. U tashkil etgan boy kutubhonada o’n besh mingdan ortik kitob bulgan.
1449 yilda Ulug’bek fozheaviy ravishlari uldirilgach, uning bebaho ilmiy merosi shogirdlari, khususan, Ali Kushchi tomonidan berilgan saklab kolinadi va dunyoga yoyiladi.
Ulugbekning boy ilmiy merosi butun insoniyat zehniyatini boyitdi. 1994 yil olim tavalluning 600 yillik anniversaries of khalqaro mikosda nishonlangan, shu sabab, khorizh olimlari, mutahassislari va zhamoat arboblari ishtirokida bir qator ishlab chiqish amalga oshirildi. 2009 yil Parishda Mirzo Ulug’bek tavalluning 615 yilliga bag’ishlangan khalqaro ilmiy anzhuman o’rnatish. Anjumanda 130 dan ziyod olimlar va turli xalqqa tashkilot xodimlari ishtirok etgan. O’tkazish kelinayotganidan butun duneda Mirzo Ulug’bekning ilmiy va ma’naviy merosiga bulgan naqadar ulkanliga yakkol kurinib turibdi.
Kogon tumanidagi 12-umumiy o’rta talim maktabining tarixi fani o’quvchisi Nigora Rahmonova tayorladi.
